„Od końca II wojny światowej Romowie są integralnym elementem kultury i społeczeństwa regionu zachodniopomorskiego” - ocenił na podstawie przeprowadzonych badań szczeciński historyk i politolog, dr Przemysław Jastrzębski.
Jego książka pod tytułem „Jeszcze słyszę turkot kół. Romowie w województwie zachodniopomorskim. Bilans dziesięciolecia (1999 - 2009)” ukazała się w 2010 roku nakładem krakowskiego, specjalizującego się w publikacjach historycznych, wydawnictwa Avalon.
Niestety autor tego unikatowego, niespełna 150-stronicowego opracowania o sytuacji Romów na naszym regionie, powiązanym z opisem sytuacji Romów w Polsce, zmarł tragicznie w 2018 roku i jego badania nie są kontynuowane.
Przygotowując materiał reporterski do dzisiejszej audycji można odnieść wrażenie, że nadal - jak i 12 lat temu - zasadniczą kwestią pozostaje pogodzenie pięknej i oryginalnej, ale jednocześnie w wielu miejscach anachronicznej, tradycji romskiej z coraz wyższymi wymaganiami czasów współczesnych.
Polsko-romska koegzystencja to proces, który przebiega z różnym natężeniem i jest zależny także od sytuacji międzynarodowej.
W pierwszej części audycji usłyszymy reportaż i wypowiedzi rodziny wielopokoleniowej Romów z Białogardu, wraz z jego nestorką Heleną Kasprowicz, która jako 14-letnia dziewczynka zapamiętała życie w taborach. Do młodszego pokolenia zaliczają się Ewa Rutkowska, i głowa rodziny - Piotr Rutkowski, a do średniego Danuta Głowacka.
Obraz rodziny, ich życia i pamięci, jest miły słuchaczowi naszej stacji - można ocenić, że rozmówcy reportażysty są szczęśliwi. Wyostrza się natomiast w II części audycji, gdy sytuację ogólnopolską ocenia działacz powstałego w 1992 roku Stowarzyszenia Romów w Polsce - Władysław Kwiatkowski.
Procesy asymilacyjne Romów w Polsce nadal trwają i zapewne ten proces nie skończy się przez kolejne dziesięciolecie, lecz tak jak za czasów badań literackich Jerzego Ficowskiego nad poezją romskiej poetki Papuszy, co miało miejsce w latach '50, tak i dzisiaj, język romski istniej tylko w przekazie ustnym. Nie jest ani opracowany, ani nauczany, a historia Romów opiera się nadal, w większości, na przekazach ustnych, opowieściach, legendach i wierzeniach.
Odchodzi pokolenie pamiętające czas przesiedleńczy polskich Romów i wydaje się jest to ostatnia chwila na rozpoczęcie badań naukowych i językowych. W innym przypadku zostaną nam tylko w pamięci kolorowe występy estradowe romskich muzyków.